Andre Morua

 
                                        DÜŞÜNMƏK SƏNƏTİ

Dünya və düşüncə
     Gözlərimi iş otağımın pəncərəsinə çeviririəm.  Bir anlıq düşüncələrim şüşənin naxışlarına qarışır.  Eyvan barmaqlıqlarının yaratdığı tordan o tərəfdə Bolugne meşəsinin  Paris səhərlərinə xas xəfif və biraz da mavitəhər dumana bürünmüş yamyaşıl dalğaları görünür. Üfüqdə təpələr yüksəlir və Valerin dağının tünd ağaclarla bəzənmiş yamaclarındakı xəstəxana binası sərv ağaclarıyla əhatələnmiş Floransa monastrını xatırladır.  Şəffaf buludların uçuşduğu göy üzündən qaranquş dəstələri keçir. Hardasa uzaqdan təyyarə səsləri eşidilir. Təyyarə səsləri mənə  müharibəni, bombardmanları , gecəni ikiyə bölən həyəcan siqnallarını xatırladır. Daha nə ağacları görürəm nə də quşların səsini eşidirəm. Bir mədəniyyətin çöküşü – Roma imperiyasının sonu haqda fikirləşirəm . Miladın üçüncü yüzilliyində Əlcəzair sahillərində zəngin və qüdrətli bir ölkə olub, bir əsr sonra isə viranə xarabalıqlara çevrilmiş o şəhəri düşünürəm.
Beləcə , təkcə kainatın həmin andakı görüntüləri yox, eyni zamanda keçmişdə qalan hadisələr və təxmini mümkünsüz olan gələcək də düşüncələrimin mövzusuna çevrilir. Elə bil yaddaşım ucsuz-bucaqsız bayır dünyanın zaman və məkandan arınaraq əks olunduğu kiçik bir dünyadır –  mənim iç dünyam. 
Filosoflar tarix boyu kainatın bu kiçildilmiş modelindən mikrokosmos və  içində yaşadığımız və daima anlamağa, həm də dəyişdirməyə çalışdığımız bu böyük dünyaydan isə makrokosmos deyə bəhs ediblər .
Orta əsrlərdə yaşamış filosoflardan biri “yaddaşın əsas  funksiyası makrokosmosun əhatə etdiyi hər şeyi udmaqdan ibarətdir” – deyə yazırdı.  Bunu biraz romantikləşdirsək, belə deyə bilərik ki, yaddaş hər şeyi udmağa cəhd edir və nəticədə dünya da bağçadakı şüşə kürədə əks olunan ağaclar, çiçəklər və səma kimi bir qədər şəklini dəyişmiş halda  içimizdə əks olunur.
Düşüncə aləmini son dərəcə qarmaqarışıq hala gətirən başlıca amil burda hər şeyin – dünənin, sabahın, makro və mikrokosmosun daimi hərəkət halında olmasıdır. Sözsüz ki, indiki zamana aid hər şey orda konkret görünüşə sahibdir – məsələn bu dəqiqə bu pəncərənin çölündə gördüyüm mənzərə, göy üzü, quşlar və s. Kimi.  Amma xatirə, gözlənti, mühakimə və s. Kimi hər şey daima iç dünyamızın dalğalarında üzməkdədir. Yanılmaq, unutmaq, məlumatsızlıq və s. Kimi şeylər daim yaddaşımızdakı əşyaların şəklini dəyişdirir və hər dəfə onları yeni görüntüdə, yeni şəkildə bir qədər dəyişmiş olaraq xatırlaya bilirik.
Məqsədli şəkildə düşünmək istəyi bizi bir müddət gözləməyə, araşdırmalar aparmağa sövq edir. Digər tərəfdən də tezliklə hərəkətə keçməli olduğumuzu fikirləşirik.  Məsələn, tutaq uşaqlarımızın biri getdikcə arıqlayır, zəifləyir, rəngi solur. Görəsən, dərdi nədir? Xəstədirmi ?  Fiziki yoxsa ruhi problemləri var ? kiminlə məsləhətləşmək olar?  həkimə aparmaq lazımdırmı ? bütün bu suallara cavab tapa bilmək üçün xeyli zaman lazımdır, onda bu vəziyyətdə neynəməliyik ? bu suallara ən qısa zamanda cavab tapmalıyıq çünki uşaq gözümüzün qabağında əriyir. Hətta ölə də bilər. ətraf dünyanı analiz edə bilmək üçün bu qədər çox vaxtımız yoxdur, bunu başa düşdüyümüz an köməyimizə iç dünyamızdakı o solğun, bulanıq mənzərələr çatır.
İnsanın simvollarla görüntüləri qarşılaşdırıb, davranışların real əşyalarda yaradacağı nəticələri təxmin etmək və hansısa qərara gələ bilmək cəhdinə “düşünmək” deyirik.  Yəni hər düşüncə bir hərəkət üçün bir növ “qaralama dəftəri”dir. Və həyatımızın tablosu bu “qaralama dəftəri”nə və onun üzərində edəcəyimiz bəzi dəyişiklərə əsasən yaradılır.  Düzgün hərəkət edə bilmək üçün Paskalın da deiyi kimi, doğru düşünə bilməliyik.  Bəs yaxşı doğru düşünə bilmək nədir ? – bu dünyanın içimizdə kiçik modelini bacardığımız qədər ətraf real dünya ilə üst-üstə gətirə bilmək deməkdir. Yəni mikrokosmosun qaydaları makrokosmosla uyğun gələrsə, xəritədə dünyanın aydın görüntüsü yaranacaq və bu vaxt qorxularımız, istəklərimiz və ümidlərimizlə asanlıqla başa çıxa biləcəyik.
Bəs həqiqətən də  insanın düşüncələrini idarə etməklə davranışlarını tənzimləməsi , beynində kainatın düzgün modelini qurub, buna uyğun şəkildə hərəkət etməklə hədəfindəki limana çata bilməsi mümkündürmü ? Bax, əsl məsələ, əsl sual da elə budur .